Niezbyt duże miasto o dużym potencjale, ale średnim znaczeniu

2017-07-12, Prosto z miasta

Średnia wielkość, wielki przemysł, chwalebna karta niepodległościowa. To przeszłość. Dziś następuje coraz większa marginalizacja znaczenia.

Gorzów – miasto średniej wielkości, czyli sytuujące się pomiędzy 100 a 200 tys. mieszkańców. Średniej wielkości, czyli w myśl definicji ukutej przez prof. Bogdana Kunickiego, nieżyjącego już znakomitego socjologa, to takie, które jest na tyle małe, że można w nim zabłysnąć, ale i na tyle duże, że można się w nim skutecznie schować. Gorzów, miasto z ambicjami i potencjałem. I z konkretnymi danymi do tego, aby coś znaczyć, coś, co historyk dr hab. Dariusz Aleksander Rymar nazywa – ponad średnie znaczenie.

Kiedy się przyjrzeć historii, to Landsberg nad Wartą w chwilach swojego rozkwitu miał 48 tys. mieszkańców. Po II wojnie światowej, już Gorzów Wielkopolski w 1950 roku miał ich 50 tys., w 1979 liczba ta się podwoiła w 1990 roku mieszkało tu 130 tys. ludzi. Przyglądając się polskiej historii miasta, można wyznaczyć kilka filarów tożsamości ale i wyjątkowości Gorzowa.

Budynki zaznaczone na czerwono, to zniszczenia po przejściu wojsk Armii Czerwonej w styczniu 1945 roku - mapa stworzona przez wydział katastru Urzędu Miasta.

I filar - okres pionierski

Za wyjątkową można uznać sytuację, że bardzo szybko po przejściu frontu w mieście została utworzona polska administracja. Bo już 28 marca 1945 roku przyjechał do Landsbergu-Gorzowa Florian Kroenke na czele tzw. grupy wągrowieckiej. Miasto z automatu staje się stolicą Ziemi Lubuskiej. Powstaje tu ekspozytura Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu, przy jednoczesnej niezgodzie wojewody poznańskiego na jej utworzenie. Ten stan trwa do 1949 roku, kiedy to od władzy zostaje odsunięty Władysław Gomułka, likwidacji ulega Ministerstwo Ziem Odzyskanych. I w tym czasie pojawia się pomysł na utworzenie województwa lubuskiego, ale już ze stolicą w Zielonej Górze. Poznań popiera ten pomysł. Skąd on się wziął i dlaczego? Dziś trudno racjonalnie to wytłumaczyć. Może chodziło o usunięcie niewygodnych elit powiązanych z Gomułką? A może po prostu chodziło o to, że w 1959 roku centrum miasta nadal leżało w gruzach i ten fakt nie rokował zbyt dobrze na funkcjonowanie stolicy województwa. Istnieje mapa sporządzona przez Agnieszkę Dziakowicz z wydziału geodezji i katastru, która unaocznia ogrom zniszczeń centrum właśnie.

Zielonogórski historyk, prof. Hieronim Szczegóła wyraźnie twierdzi, że ta decyzja o przeniesieniu stolicy do Zielonej Góry była krzywdząca dla Gorzowa i zahamowała jego rozwój. Bo przez tych kilka lat w okaleczałym jednak mieście powstały takie instytucje, jak teatr, muzeum i kilka innych, które nadawały mu rangę stołeczności wojewódzkiej.

II filar – diecezja Kościoła katolickiego

Już od 1945 roku w Gorzowie znajdowała się siedziba diecezji, choć w pierwszej fazie, do 1972 roku nosiła ona kilka innych nazw. Ale de facto katedra gorzowska była głównym kościołem tej administracji i w Gorzowie mieszkali księża biskupi. Faktycznie od 1972 do 1992 roku jednostka ta nosiła nazwę diecezji gorzowskiej, a w 1992 roku, między innymi dzięki działaniom biskupa Józefa Michalika, decyzją Jana Pawła II siedzibę przeniesiono do Zielonej Góry, a nazwę zmieniono na diecezję zielonogórsko-gorzowską. Gorzowskie elity przyjęły tę decyzję jako policzek, a elity zielonogórskie między innymi ustami zielonogórskiego polityka Waleriana Piotrowskiego nazwały ją momentem ważnym dla rozwoju Zielonej Góry właśnie.

Pamiętać jednak należy, że za lata 1945-1992 w Gorzowie zdarzyło się wiele ważkich i znaczących zarówno dla diecezji, jak i miasta wydarzeń. W 1947 roku w Gorzowie i katedrze przebywał ksiądz kardynał August Hlond, wybitna postać polskiego Kościoła katolickiego. W 1951 roku władza spektakularnie usuwa księdza Edmunda Nowickiego z funkcji zwierzchnika diecezji. W 1956 roku na czele diecezji staje ksiądz biskup Teodor Bensch, a po jego śmierci, która następuje zaledwie po dwóch latach, diecezję obejmuje charyzmatyczny biskup Wilhelm Pluta. Należy też wspomnieć, że to w Gorzowie kończyły się obchody Millenium Chrztu Polski, które zgromadziły niespotykaną do chwili odwiedzin miasta przez Jana Pawła II, liczbę wiernych. Należy też zauważyć, że w katedrze gorzowskiej biskupem pomocniczym był ksiądz Jerzy Stroba, sygnatariusz listu do niemieckich biskupów „Wybaczamy i prosimy o przebaczenie”. Sam biskup Pluta listu tego podpisać nie mógł, bo ówczesne władze nie dały mu paszportu. Arcybiskup Jerzy Stroba potem przez lata był zwierzchnikiem archidiecezji poznańskiej.

A jeśli mowa o wybitnych postaciach, które tu pracowały, to wspomnieć trzeba biskupa Ignacego Jeża, późniejszego zwierzchnika diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej. No i nie wolno zapomnieć o postaci księdza Witolda Andrzejewskiego, duszpasterza Solidarności i faktycznego formatora późniejszej opozycji demokratycznej.

III filar – działalność NZSS „Solidarność”

Kolejnym filarem decydującym o dość niepospolitym charakterze miasta były narodziny Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”, co w robotniczym wówczas mieście dziwnym nie powinno być. I tu, w tym obszarze, także wydarzyły się rzeczy bez precedensu. Warto przypomnieć strajk w Ursusie, 15 grudnia 1981 roku. Władza na strajkujących robotników wysłała olbrzymie siły, bo 682 funkcjonariuszy milicji, 950 żołnierzy, czołg, wyrzutnik gazów, trzy więźniarki… A strajkujących było 500. O tym wydarzeniu powstała książka prof. Dariusza Rymara opisująca krok po kroku, co się wydarzyło.

Innym działaniem bez precedensu, w odniesieniu do miast takiej wielkości, był strajk – demonstracja, jaka się odbyła 31 sierpnia 1982 roku przy katedrze. Ponad 5 tys. ludzi przyszło, a przeciw stanęło 615 funkcjonariuszy MO, użyto 200 granatów łzawiących (ślad po jednym z nich jest w jednym z witraży w katedrze), użyto także armatki wodnej.

Ale warto też pamiętać, że to tu, w mieście średniej wielkości w sądzie okręgowym na 25 orzekających sędziów pięciu pozbawiono prawa wykonywania zawodu.

W tym filarze mieści się także całe spektrum działalności podziemnej z Ruchem Młodzieży Niezależnej, ruchem Wolność i Pokój, radiem Solidarność. Takich działań nie było w sąsiedniej choćby Zielonej Górze.

W tym nurcie mieszczą się też i takie wydarzenia, jak choćby bitwa z MO po potrąceniu pieszego przez MO. Doszło do tego 2 grudnia 1957 roku, a do aresztu trafiło wówczas 39 osób.

IV filar – wydarzenia różne

W ten obszar wpisuje się wielokulturowość – otwarcie na inne nacje i religie, dziś znak firmowy miasta. W ten filar wpisać należy modelową wręcz współpracę z Niemcami, którą zapoczątkowały kontakty Hansa Beske z księdzem biskupem Wilhelmem Plutą. Mało kto wie, że Hans Beske był w Niemczech sądzony za kontakty z Polską. Kontakty te przerodziły się już w demokratycznej Polsce we wzorcową wręcz współpracę z BAG uwieńczoną choćby postawieniem Dzwonu Pokoju czy odtworzeniem fontanny Pauckscha na Starym Rynku.

Jednak jak zauważają komentatorzy życia społecznego, ten dynamit działań, te wydarzenia wyróżniające Gorzów na mapie innych podobnych wielkością miast, za ostatni czas straciły impet. A wręcz nie ma żadnych nowych wydarzeń, które nadal pozwolą twierdzić, że Gorzów jest miastem średnim, ale o ponad średnim znaczeniu.

Renata Ochwat

Tekst ten jest streszczeniem wykładu dr. hab. Dariusza Aleksandra Rymara wygłoszonego w Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Wojewódzkiej w ramach cyklu „Nowa Marchia – prowincja zapomniana – Ziemia Lubuska – wspólne korzenie” 27czerwca 2017 roku.