Nowa Marchia widziana z Szamotuł

2014-03-05, Na szlaku

Szamotuły mijamy na kolejowej drodze do Poznania, ciesząc się, że już blisko do celu podróży. Natomiast Klub Regionalistów pojechał do Szamotuł specjalnie, by z perspektywy Wielkopolski popatrzeć na stosunki z Nową Marchią, szczególnie za czasów Jana z Kostrzyna, czyli w okresie renesansu.

Potężny ród Górków

W XVI wieku Wielkopolską trząsł bardzo bogaty ród Górków herbu Łodzia, którego przedstawiciele piastowali najwyższe funkcje państwowe i kościelne w Wielkopolsce. Najważniejsi to wywodzący się z trzech pokoleń: Łukasz II (1482 – 1542), Andrzej (1500 – 1552) oraz bracia: Łukasz III (1533-1573), Andrzej II (1534 – 1583) i Stanisław (1538 – 1592), którzy zmarli bezpotomnie. Ich główną siedzibą był pałac w Poznaniu (obecnie Muzeum Archeologiczne, ul. Wodna 27), ale równie ważny był zamek w Szamotułach, w którym obecnie mieści się Muzeum Zamek Górków. Choć jego kolejni przedstawiciele nie należeli do świetlanych postaci w historii Polski, to jednak kolejni królowie im właśnie dawali dużą samodzielność w sprawowaniu rządów w Wielkopolsce. Wtedy królowie zajmowali się głównie wschodem i południem kraju, wiecznymi wojnami z Turkami i Moskwą, a Wielkopolska ze stabilną granicą nie wymagała szczególnej troski. Mieli więc Górkowie spokój i wolną rękę w rządzeniu. Bo też granica z Rzeszą Niemiecką od czasów Kazimierza Wielkiego nie zmieniała się w większym stopniu aż do 1772 roku, tj. do czasów rozbiorów.

Szamotuły doby renesansu

W sieni muzeum – dawnego zamku Górków prezentowane jest drzewo genealogiczne Szamotulskich i Górków, a także tablica fundacyjna z 1518 roku. Kolejne sale to wnętrza siedziby magnackiej z XVI wieku z wysokiej klasy meblami, przedmiotami dekoracyjnymi i codziennego użytku, bogatymi tkaninami, dywanami, porcelaną chińską i zachodnioeuropejską, zegarami i rzeźbami.

Basztę Halszki wzniesiono wcześniej, bo w XV wieku jako budowlę obronną, ale około 1518 r. przystosowano do celów mieszkalnych. Łukasz III Górka wojewoda poznański, kaliski łęczycki i brzesko-kujawski w 1560 roku wziął za żonę najbogatszą pannę w Rzeczypospolitej – Elżbietę Ostrogską, zwaną w Halszką z Ostroga. Na drugiej kondygnacji baszy znajduje się stosunkowo niewielkie pomieszczenie, w którym 14 lat spędziła nieszczęsna Halszka. Jedni twierdzą, że była więziona tu przez męża, inni, że sama odmówiła współżycia z mężem i odsunęła się od niego do baszty, ale losy tej pięknej i nieszczęśliwej kobiety powinny się doczekać co najmniej serialu telewizyjnego.

Co prawda kościół kolegiacki pw. Matki Boskiej Pocieszenia i św. Stanisława Biskupa też pochodzi z wcześniejszych czasów, ale znacznie rozbudowany został w latach 1513 -1542 staraniem Łukasza II Górki. To najstarszy zabytek Szamotuł, jeden z najbardziej monumentalnych gotyckich zabytków architektury (gotyk nadwiślany) sakralnej w Wielkopolsce. Trzynawowy, bazylikowy, siedmioprzęsłowy o długości 47 m i szerokości 24 m i wysokości nawy głównej 20 metrów, robi duże wrażenie na zwiedzających.

Z renesansem wiąże się także postać Wacława z Szamotuł, kompozytora i poety, uważanego za najwybitniejszego kompozytora polskiego przed Chopinem, a na pewno za najwybitniejszego w epoce odrodzenia. Imię Wacława z Szamotuł nosi koncertowa sala w muzeum z pięknym współczesnym kilimem obrazującym muzy, ale nie ma tam – niestety – nagrań muzyki patrona. Natomiast w mieście zachowano pomnik wzniesiony na cześć tego muzyka. Po zamku i po mieście oprowadzała nas p. Anna Król ciekawie opowiadając i cierpliwie odpowiadając na wszystkie dociekliwe pytania. Dziękujemy.

Górkowie a Jan z Kostrzyna

O międzynarodowych relacjach między Wielkopolską a Nową Marchią opowiadał nam gorzowski historyk, Zbigniew Miler, który – być może – przygotuje na ten temat specjalną publikację. Generalnie relacje między rodem Górków a Janem z Kostrzyna rozgrywały się na trzech płaszczyznach.

Religijnej – Jan z Kostrzyna był wyznawcą protestantyzmu, natomiast Górkowie zawsze sprzyjali ruchom reformacyjnym, niektórzy nawet jawnie opowiadali się za kalwinizmem. Ta wspólnota wyznaniowa pozwalała na przykład na to, że Jan z Kostrzyna zaciągał u Górków wysokie pożyczki, za co jednak sowicie im odpłacał.
Handlowej – Wiek XVI to czas rozwoju folwarków i dużych zysków polskiej szlachty ze sprzedaży zboża na Zachód. Ale żeby sprzedać, trzeba było je tam dostarczyć, a najwygodniejszą drogą do Szczecina były rzeki. Warta płynęła przez Wielkopolskę i przez Nową Marchię, tymczasem Jan a Kostrzyna nakładał coraz to większe podatki i różne restrykcje na przewożących zboże i inne produkty. Wielkopolska szlachta wielokrotnie interweniowała u polskiego króla, żeby Jan odstąpił od nakazu składowania towarów we Frankfurcie, co powodowało, że trzeba było je przewozić z Kostrzyna w górę Odry do Frankfurtu, tam płacić składowe i znów wracać do Kostrzyna. Walkę o wolną żeglugę na Warcie i Odrze zakończono dopiero umową w Trzebiszewie w 1618 r. Jednym z powodów, że tak długo trwał spór było to, że nakazy te ani podatki nie obejmowały towarów będących własnością rodziny Górków.
Granicznej – Co prawda zachodnia granica między Rzeczpospolitą a Rzeszą Niemiecką była stabilna, ale zdarzały się drobne konflikty graniczne. Najważniejszym z nich był spór o 4 wioski w kasztelanii międzyrzeckiej (Boryszyn, Wielowieś, Zarzyń, Templewo) należące do joannitów z Łagowa.

Inne ciekawostki z Szamotuł

Ciekawa jest historia lokalizacji Szamotuł, bo miasto miało aż cztery kolebki. Dopiero w 2006 roku na podstawie zdjęć lotniczych i geofizyki archeolodzy wyznaczyli średniowieczny układ wcześniejszych Szamotuł ok. 2,5 km na północ od obecnego centrum miasta. Makiety starych i nowych Szamotuł można oglądać w muzeum.
W XV i XVI w. w Akademii Krakowskiej studiowało przeszło 110 szamotulan, co świadczy o zamożności i nowoczesności mieszkańców.
W dobie reformacji nastąpił duży napływ innowierców. Znaleźli oni możnych protektorów w dziedzicach Szamotuł. W 1548 r. osiedlili się tu bracia czescy i otworzyli pierwszą w Wielkopolsce drukarnię (1551), z której wychodziły druki dysydenckie w językach czeskim i polskim. Majętni emigranci szkoccy zakładali tu wielkie domy handlowe.
Pod zaborem pruskim szamotulanie zorganizowani w licznych związkach i towarzystwach energicznie przeciwstawiali się zakusom germanizacyjnym. Ośrodkiem życia kulturalnego i towarzyskiego stało się założone w 1838 r. Kasyno Obywatelskie. Z inicjatywy historyka Jędrzeja Moraczewskiego, autora 9-tomowej historii Polski, powstało w 1840 r. Towarzystwo Zbieraczów Starożytności Krajowych, pierwsze w Polsce towarzystwo archeologiczne.
Barokowe obiekty: kościół i klasztor poreformacki pw. Świętego Krzyża wzniesione zostały w latach 1675-1682. Wnętrze jednonawowe o sklepieniu kolebkowym z kaplicą ośmioboczną nakrytą kopuła i latarnią. Wewnątrz jednorodne, rokokowe wyposażenie z lat 1750-1760 z warsztatu Eglauera.
W muzeum prezentowany jest duży zbiór ikon rosyjskich. To jedna z większych kolekcji w Polsce, blisko 1200 ikon drewnianych, metalowych krzyży i tzw. składenów. Szczególnie wysoko ocenia się wartość metaloplastyki staroobrzędowców.
W północno-wschodniej części rynku stoi drewniany krzyż, który ma ciekawą historię: szamotulski stolarz Antoni Śramkiewicz brał czynny udział w powstaniu 1848 r. Ścigany przez żołnierzy pruskich schronił się na wysokim drzewie w parku w Gałowie. Prusacy przeszukiwali park, kilku żołnierzy usiadło pod drzewem, w konarach którego ukrył się stolarz. Ślubował on wtedy, że jeśli ocaleje, postawi drewniany krzyż na rynku w Szamotułach. Po kilku latach tułaczki powrócił do Szamotuł, dziedzic Galowa pozwolił mu ściąć drzewo, na którym znalazł schronienie i Śramkiewicz zrobił z niego krzyż.

Przejeżdżając przez Szamotuły, pomyślcie, że warto tam zatrzymać się, by zobaczyć kawałek historii Wielkopolski.

Krystyna Kamińska

Fot. Jacek Buczyński

Na szlaku

Włoskie miasteczko na dzień, weekend lub cały urlop

Jedno z ulubionych przez rzymian na letni wypoczynek miejsc – niewielkie Anzio to nie tylko piaszczysta plaża i lazurowe morze. To także miejsce nasiąknięte historią i to taką z wyższej półki.