Publikacje o regionie z 2016 roku

2018-01-15, Czytaj ze mną

Informowałam już o zamieszczonych w „Nadwarciańskim Roczniku Historyczno-Archiwalnym” (nr 24 z 2017 r.) artykułach o Gorzowie, o regionie i o literaturze.

Rocznik zawiera także podsumowanie wcześniejszego roku (2016) w formie bibliografii, prezentacji książek o regionie i nekrologu z biogramami osób zmarłych. Na zakończenie cyklu polecam moje podsumowanie tego, co o naszym świecie znalazło się w książkach wydanych w 2016 roku.

O historii odległej

Odkryciem w skali europejskiej było odkopanie szczątków nosorożca i daniela podczas budowy obwodnicy Gorzowa na terenie dawnego jeziora. Znalezisko datowane jest na 125 tys. lat temu. Są to jedne z najlepiej zachowanych i najbardziej kompletnych prehistorycznych szkieletów w kraju. Przekazane zostały do badań w Uniwersytecie Wrocławskim. Janusz Badura, Dariusz Ciszek, Adam Kotowski, Bogusław Przybylski, Urszula Ratajczak, Krzysztof Stefaniak, Krzysztof Urbański zaprezentowali wyniki badań w artykule Szczątki nosorożca (Stephanorhinus sp.) oraz daniela (Dama dama) odkryte w osadach kopalnego jeziora eemskiego na Równinie Gorzowskiej w „Przeglądzie Geologicznym” t. 65, nr 4. Na łamach prasy lokalnej ukazało się kilka artykułów na tema tego odkrycia.

Znacznie bliższej przeszłości dotyczy książka Andrzeja Kokowskiego i Wieńczysława Niemirowskiego Na tropie zaginionych odkryć. Archeologia w świetle doniesień prasowych z dawnej prowincji Grenzmark - Posen-Westpreußen[1] wydana przez Uniwersytet Im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Autorzy przyjęli metodę odkrywania archeologicznych znalezisk przez artykuły i notatki zamieszczane w prasie wydawanej w Marchii Granicznej w okresie międzywojennym XX wieku. Kwerenda przyniosła im 183 doniesienia o odkryciach w 111 miejscowościach oraz 24 teksty o muzeach na tym obszarze. Wojna zniszczyła muzea, zbiory i archiwa, w tym archeologiczne znaleziska. Ich ślady zachowały się tylko w prasowych notatkach. Wiele miejsc z obszaru dawnej Marchii Granicznej znajduje się teraz na ziemi gorzowskiej. Książka jest dwujęzyczna, autorzy cytują informacje z prasy, podają polskie tłumaczenie, komentują wartość znaleziska. Interesujący jest rozdział o muzeach w prowincji, o ochronie zabytków, o życiu naukowym i o propagowaniu wiedzy o archeologii.

Zainteresowanych archeologią odsyłam do Lubuskich Materiałów Konserwatorskich (t. 13) wydawanych przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Zielonej Górze, gdzie omawiane są odkrycia i prace konserwatorskie dotyczące konkretnych artefaktów.

Każdy historyk-regionalista musi zwrócić uwagę na książkę i na dwa artykuły traktujące o Pierwszych Męczennikach Polskich, popularnie zwanych Męczennikami Międzyrzeckimi, choć historycy spierają się, czy związani oni byli z Międzyrzeczem, Kazimierzem koło Szamotuł, a może jeszcze z inną miejscowością. Na temat lokacji eremu Marceli Tureczek pisze w artykule, o którym poniżej: „wszelkie próby rozstrzygnięcia sporów opierają się wyłącznie na domysłach i interpretowaniu jakże skąpych przekazów źródłowych”. Wiele tych domysłów może rozwiać książka Pierwsi Męczennicy Polski[2], na którą złożyły się teksty źródłowe przetłumaczone z języka łacińskiego i włoskiego, opracowane oraz opatrzone notami biograficznymi i historycznymi przez Andrzeja Sapiehę. Książka zawiera tłumaczenie Życia Pięciu Braci św. Brunona z Kwerfurtu oraz fragmenty: Życia św. Romualda św. Piotra Damianiego, Kroniki Czechów Kosmasa z Pragi, średniowiecznych roczników polskich, średniowiecznych kalendarzy liturgicznych, wypisy z Roczników Jana Długosza oraz sekwencje do Pięciu Braci. Wydał ją Instytut Biskupa Wilhelma Pluty w Gorzowie.

Dwa artykuły dotyczące Braci Męczenników dotyczą miejsca ich eremu. Andrzej Kirmiel w tytule pyta wprost: Gdzie mógł znajdować się klasztor Pierwszych Męczenników Polski? w artykule zamieszczonym w książce Chrześcijańskie dziedzictwo Ziemi Lubuskiej, natomiast Marceli Tureczek wprowadza jeszcze inną koncepcję i ją uzasadnia w artykule Ad Mestris locum – interpretujemy dalej. Kilka pytań o Winnicę oraz kaplicę Najświętszej Maryi Panny na marginesie dyskusji o kościołach średniowiecznego Międzyrzecza w tomie XIV Ziemi Międzyrzeckiej w przeszłości[3]. Przy tej tematyce warto zwrócić uwagę na artykuł Joanny Karczewskiej: Początki chrystianizacji i organizacji kościelnej na Ziemi Lubuskiej (do XII w.) zamieszczony w Chrześcijańskim dziedzictwie Ziemi Lubuskiej.

Wśród wszystkich publikacji o historii zwracają uwagę dwa tomy Słownika historycznego Nowej Marchii w Średniowieczu[4] Edwarda Rymara jako początek serii kompleksowego słownika geograficzno-historycznego. Tom pierwszy zawiera odautorskie wprowadzenie na temat zakresu tematycznego haseł, spis źródeł, słowniczek terminów łacińskich i niemieckich używanych w tekście, obszerną bibliografię oraz szkice dotyczące nazwy i granic Nowej Marchii. Tom drugi jest realizacją obranego programu w odniesieniu do ziem: chojeńskiej, trzciańskiej, mieszkowskiej oraz kostrzyńskiej. Następne tomy będą obejmowały: trzeci – ziemię gorzowską, myśliborską, lipiańską i pełczycką, czwarty – strzelecką i choszczeńską, a piąty – drawską, kaliską, złocieniecką i świdwińską. We wstępie Paweł Migdalski stwierdza: „Do tej pory nie zdarzyło się, aby jedna osoba i to bez wsparcia instytucjonalnego oraz zaplecza osobowego przygotowała tak wielkie dzieło słownikowe, dotyczące obszernej krainy, jaką była średniowieczna Nowa Marchia, w oparciu o tak rozległą kwerendę źródeł i literatury”. Jest to dzieło naukowe, adresowane przede wszystkim do badaczy regionu, ale wnikliwy czytelnik odnajdzie tam także wiele ciekawostek dla siebie. Wydawcą jest Stowarzyszenie Historyczno-Kulturalne „Terra Incognita” z Chojny.

Tego samego okresu dotyczy monografia Kamila Wasilkiewicza Templariusze i joannici w biskupstwie lubuskim (XIII-XVI w.)[5]. Autor odbył staż na uniwersytecie w Poczdamie, podczas którego badał średniowieczne dokumenty zakonne joannitów i templariuszy, a zebrane materiały wykorzystał w pracy doktorskiej i w wydanej książce. Przedstawił w niej dzieje zakonów rycerskich na środkowym Nadodrzu, uwzględniając ich działalność polityczną, gospodarczą, religijną i militarną. Praca ta nominowana była do Lubuskiego Wawrzynu Naukowego za 2016 rok. W roczniku „In Gremium” t. 10 Kamil Wasilkiewicz prezentuje rozprawę „Posiadłości kameralne mistrzów baliwatu brandenburskiego joannitów na obszarze diecezji lubuskiej do końca XV wieku − zarys problematyki”, która zawiera pogłębienie wybranego aspektu zagadnienia.

W gorzowskim archiwum znajduje się 113 pergaminowych dokumentów dotyczących historii miasta, spośród których najstarsza jest kartka o wymiarach 18 na 21 centymetrów wystawiona 20 maja 1316 roku. Dokładnie 700 lat potem w archiwum odbyła się uroczystość i opublikowana została książka Edwarda Rymara Handel Gorzowa w średniowieczu i wczesnym okresie nowożytnym (do 1571 r.) w 700-lecie pierwszego przywileju handlowego (1316)[6]. Na historycznej karcie Waldemar i Jan V, margrabiowie brandenburscy, nadają rajcom i mieszczanom miasta Landsberg prawo pobierania opłaty za przekroczenie grobli prowadzącej do miasta, a jako że z grobli tej korzystali przede wszystkim kupcy, jest to dokument dotyczący handlu. Prof. Edward Rymar uznał go za pretekst do szerszego omówienia w książce problematyki handlu miasta Landsberga w średniowieczu. W książce sam dokument szerzej omawia Ewa Syska, zaś Dariusz Aleksander Rymar przedstawia cały zasób pergaminowy z gorzowskiego archiwum.

Również średniowiecza dotyczy piąty tom wydawanych w Ośnie Colloquiów Lubuskich z podtytułem Przez architekturę mówią wieki[7]. Uczestnicy dorocznych sesji pod tym tytułem analizują rozliczne aspekty biskupstwa lubuskiego. W tym tomie samego biskupstwa dotyczą artykuły: Krzysztofa Sochy Przyczynek do badań nad lokalizacją górzyckiej sedes episcopalis oraz Marka Golemskiego (red. nacz. serii) o katedrze romańskiej w Lubuszu. Ponadto: ciekawa analiza zworników sklepienia w kościele w Słońsku autorstwa Błażeja Skazińskiego, opracowania o kościołach w Ośnie oraz artykuł o symbolice świątyń chrześcijańskich.

Praca zbiorowa Strzelce Krajeńskie – studia i szkice historyczne[8] zawiera artykuły 16 autorów, w tym dwóch doktorów, czterech doktorów habilitowanych i dwóch profesorów, głównie ze środowiska szczecińskiego. Większość autorów przedstawia plon badań dotyczących średniowiecza prowadzonych na zlecenie Urzędu Miasta w Strzelcach Krajeńskich. Oto wybrane przykłady: Iwona Teul omawia ocenę antropologiczną szczątków kostnych mieszczan pochowanych na średniowiecznym cmentarzu przy kościele farnym, Paweł Kaźmierczak przedkłada sprawozdanie z badań archeologicznych przy ul. Ludowej, podczas których odkryto skarb monet z 1. połowy XV wieku, Monika Ogiewa-Sejnota przedstawia procesy o czary w XVI-XVII wieku. Natomiast Dariusz A. Rymar prezentuje źródła do dziejów Strzelec Krajeńskich w zasobie Archiwum Państwowego w Gorzowie Wielkopolskim. Badania dotyczące Strzelec znacznie rozszerzają wiedzę o całym regionie.

Książka Małgorzaty Gularek Trzciel – krajobraz kulturowy miasta i okolic od czasów najdawniejszych do połowy XVII wieku[9] wykracza poza cezurę średniowiecza, ale właśnie potop szwedzki i pożar całego miasta jest tu naturalną datą graniczną. Pożar ten strawił dokumenty dotyczące miasta, a mimo to historycy mozolnie budują jego przeszłość. Do grona badaczy dołączyła Małgorzata Gularek, studentka Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, która przygotowała pracę magisterską o najwcześniejszych dziejach swojego miasta wydaną przez bibliotekę w Trzcielu. Ambitny początek naukowej drogi.

O historii bliższej

Okres od średniowiecza po połowę XX wieku w zasadzie jest nieobecny w badaniach historyków. Wyjątek stanowi album Roberta Piotrowskiego Landsberg czasu wielkiej wojny[10], w którym zdjęcia i krótkie opisy składają się na obraz życia miasta w latach 1914-1918. Zahamowany został rozwój miasta, ludziom żyło się trudno, a leżący na zapleczu frontów Landsberg był miejscem leczenia i rekonwalescencji żołnierzy. Książkę wydało Stowarzyszenie Promocji Kultury „Kamienica” w serii albumowej zapoczątkowanej w latach poprzednich.

Do lat pierwszych tych ziem po przejęciu ich przez Polskę wróciła Beata Halicka jako redaktorka tomu wspomnień Mój dom nad Odrą – pamiętniki osadników Ziem Zachodnich po 1945[11]. Autorka dotarła do pamiętników pisanych na konkursy ogłaszane przez Instytut Zachodni w latach 1956, 1966 i 1970 i wybrała te, które z przyczyn politycznych nie mogły być drukowane albo były publikowane we fragmentach. Zależało jej na pokazaniu krytycznego spojrzenia autorów, którzy pisali wspomnienia w niewielkim oddaleniu od zdarzeń. Wspomnienia obejmują cały obszar Ziem Zachodnich, Gorzów jest przedstawiony w pamiętniku Wiesława Sautera. Autorka zauważa, że po przemianach politycznych 1989 roku niemal całkowicie zaniechano krytycznej interpretacji takich źródeł.

W 2016 roku ukazało się drugie wydanie książki Leszka Adamczewskiego Berlińskie wrota. Nowa Marchia w ogniu[12]. Składa się ona z 20 reportaży historycznych dotyczących miast i wsi z naszego regionu w 1945 roku, a także zagadnień natury ogólnej. Pełne tajemnic opowieści dotyczą Słońska, Cigacic, Lubska, Gubina, Brodów, Gorzowa, Kostrzyna nad Odrą oraz fortów wokół tej twierdzy, Dobiegniewa, Chojny, Siekierek, a nawet Frankfurtu nad Odrą. Rozdziały problemowe traktują m. in. o przechowywanych na naszym terenie dziełach sztuki i ich odzyskiwaniu, o podziemiach w Międzyrzeckim Rejonie Umocnionym. Dużo miejsca autor poświęcił twierdzy Kostrzyn i otaczającym ją fortom w Sarbinowie i w Czarnowie. Gorzowa dotyczy rozdział Kosztowności z landsberskich sejfów. W popularnej formie autor ciekawie opowiada o zdarzeniach ważnych dla historii.

Analiza lat późniejszych w pracach historyków wiąże się przede wszystkim z historią Kościoła, a to z powodu jubileuszy: 1050-lecia chrztu Polski i 50-lecia milenijnych obchodów w 1966 roku.

Książka Chrześcijańskie dziedzictwo Ziemi Lubuskiej jest pokłosiem konferencji z okazji 1050. rocznicy chrztu Polski w Zielonogórsko-Gorzowskim Wyższym Seminarium Duchownym. Choć tytuł jest bardzo pojemny, większość artykułów dotyczy okresu po 1945 roku.

Wartość encyklopedyczną ma rozpoczęty w 2016 roku Słownik biograficzny księży pracujących w Kościele gorzowskim 1945-1956[13] Roberta Romualda Kufla. W 2016 r. ukazał się tom pierwszy, który zawiera nazwiska księży od A do G. Słownik obejmuje księży, którzy posługę kapłańską rozpoczęli przed 1957 rokiem, ale obszar, z którym byli związani, jest znacznie większy niż potocznie przyjmuje się pod określeniem „gorzowski”. W powojennych latach Gorzów był siedzibą Administracji Apostolskiej Lubuskiej, Kamieńskiej i Prałatury Pilskiej, która swoim zasięgiem obejmowała 1/7 powierzchni powojennej Polski. Słownik więc obejmuje księży pracujących na bardzo dużym obszarze. W tamtych latach praca księży nie ograniczała się do posług religijnych, a obejmowała całokształt życia społecznego parafii. Wielu księży było szykanowanych, a nawet więzionych. Ich zasługi i ich krzywdy zostały spisane w tym słowniku.

Tego samego okresu dotyczy książka Rafała Mocnego Życie i działalność pastoralna wikariusza kapitulnego ks. Zygmunta Szelążka w Gorzowie Wlkp. (1952-1956)[14]. Ksiądz Szelążek był poprzednikiem bp Wilhelma Pluty, choć bez jego tytułu. W 1952 roku otrzymał kościelne uprawnienia do samodzielnego kierowania Ordynariatem gorzowskim i do używania insygniów biskupich w czasie sprawowania pontyfikalnych nabożeństw. Ks. prof. dr hab. Józef Swastek tak pisze we wstępie o księdzu Szelążku: „Cieszył się wysokim autorytetem wśród duchowieństwa diecezjalnego, zakonnego oraz wiernych. Był z natury człowiekiem bardzo delikatnym, pokornym i dobrym. Odznaczał się wielką inteligencją, patriotyzmem oraz postawą służebną. Postarał się o diecezjalne ubezpieczenia zdrowotne dla duchownych. Troszczył się bardzo o powołania kapłańskie i zakonne. Wielką jego zasługą było erygowanie w 1952 roku w Gościkowie Wyższego Seminarium Duchownego”.

Kościół Ziem Zachodnich. Gorzów w epoce Milenium Chrztu Polski[15] to tytuł wystawy przygotowanej przez Archiwum Państwowe w Gorzowie oraz publikacji wydanej z tej okazji, którą opracowała Anna Jodko. Ekspozycyjna proweniencja książki zdecydowała, że znalazło się w niej wiele fotografii i innych ilustracji, które na długo zostają w pamięci czytelników.

Tej samej tematyce poświęcona jest praca Juliusza Sikorskiego Gaude Mater Polonia. Administracja partyjno-państwowa i Kościół na Ziemi Lubuskiej w zenicie milenijnej rywalizacji[16]. Autor wychodzi od politycznego konfliktu między państwem a Kościołem, następnie analizuje Wielką Nowennę Milenium Chrztu Polski, obchody Tysiąclecia Państwa Polskiego i orędzie do biskupów niemieckich w społecznych reakcjach oraz w strategii przyjętej przez Służbę Bezpieczeństwa i inne agendy państwowe.

50 rocznica wystosowania przez polskich biskupów pamiętnego orędzia do biskupów niemieckich z 1965 roku była okazją do zorganizowania w Archiwum Państwowym konferencji na ten temat, a wygłoszone wtedy referaty weszły do książki Dalekowzroczność czy doraźne cele? W 50. rocznicę orędzia biskupów polskich do niemieckich[17]. Podkreślono tu wkład biskupów gorzowskich – Wilhelma Pluty i Jerzego Stroby w przygotowanie orędzia i w dalsze wprowadzanie w życie idei tam zawartych. Obaj byli gorącymi zwolennikami orędzia, choć na dokumencie widnieje podpis tylko biskupa Stroby, który był na soborze w Rzymie, a nie ma podpisu biskupa Pluty, ponieważ nie dostał on paszportu. Idea pojednania z Niemcami była bardzo bliska biskupowi Plucie, co podkreślał we wszystkich kontaktach z landsberczykami. Ciekawy referat na ten temat przygotował Dariusz Rymar.

Bardzo popularną formę religijnego zbiorowego uczestnictwa analizuje Rafał Reczek w książce Pielgrzymowanie w PRL na przykładzie pieszych pielgrzymek Duszpasterstwa Rolników Diecezji Gorzowskiej z Klenicy do Częstochowy w latach 1984-1989. Inicjatorem pierwszej pielgrzymki był ks. Eugeniusz Jankiewicz z Klenicy, a odbyła się ona do 2 do 14 lipca 1984, miedzy sianokosami a żniwami. Ta oraz kolejne pielgrzymki są tematem analiz oraz wspomnień. Duży rozdział traktuje o Służbie Bezpieczeństwa (Wydział IV Urzędu Spraw Wewnętrznych) wobec diecezjalnych pielgrzymek. Dużo zdjęć. Dużo emocji wynikających z nowej formy kultu. Jednym z autorów wspomnień jest biskup Tadeusz Lityński, który pisze o swoim pielgrzymowaniu w latach szkolnych z Warszawy do Częstochowy, ponieważ zwyczaj ten nie dotarł jeszcze w nasze strony.

Problematyka społeczna – mniejszości narodowe

Pracownicy naukowi Akademii im. Jakuba z Paradyża od pewnego czasu badają mniejszości narodowe związane z regionem. Efektem badań są dwie książki: o Cyganach i o Tatarach, obie pod red. nauk. Beaty A. Orłowskiej i Piotra J. Krzyżanowskiego, a o Tatarach z udziałem Aleksandra Miśkiewicza. Cyganie/Romowie w Polsce - dawne i współczesne konteksty 1964 roku[18] to księga dedykowana Edwardowi Dębickiemu w osiemdziesiątą rocznicę urodzin oraz sześćdziesiątą pracy twórczej i artystycznej. O jego życiu, dokonaniach artystycznych i społecznych oraz o twórczości literackiej i muzycznej piszą: Michał Jagiełło, Leszek Bończuk, Janusz Dreczka i Grażyna Pytlak. Następnie naukowcy z całego kraju analizują rozliczne aspekty polityki państwa wobec Cyganów po 1945 roku, problemy tożsamości i edukacji Cyganów oraz obraz Cyganów po osiedleniu. Tu artykuł Krzysztofa Wasilewskiego Prasowe wizerunki Bronisławy Wajs Papuszy.

Książka Tatarzy w Polsce po 1945 roku. Historia, religia, tożsamość[19] prezentuje naukowe rozważania w następujących rozdziałach: Z historii Tatarów w Polsce, Działalność Muzułmańskich Gmin Wyznaniowych, Tradycje tatarskie, Pamięć i tożsamość tatarska. Tu m. in. artykuł Grażyny Kostkiewicz-Górskiej o Muzułmańskiej Gminie Wyznaniowej w Gorzowie. Gminę tę powołano w 1955 roku, a imamem mianowano Bekira Rodkiewicza. Sięgała ona od Szczecina przez Koszalin i Poznań aż po Opole i Wrocław. Według spisu z 1960 roku gmina liczyła 218 osób, spośród których 101 mieszkało w Gorzowie. W praktyce było ich znacznie więcej.

O historii w rocznikach i wydawnictwach ciągłych

Wiele ciekawych informacji można odnaleźć w rocznikach wydawanych przez instytucje naukowe lub stowarzyszenia. Prace tam publikowane najczęściej mają charakter przyczynkarski, ale są ciekawe, bo ich autorzy docierają do źródeł często nieznanych lub nazbyt jednostkowych dla historyków. Ponadto niosą interesujący materiał porównawczy. Poniżej przegląd roczników i wydawnictw ciągłych ukazujących się w województwie lubuskim i na Pomorzu, z podkreśleniem absolutnie subiektywnie wybranych tekstów, które mogą być przydatne dla gorzowskich regionalistów:

Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 23[20], wyd. Archiwum Państwowe i Towarzystwo Przyjaciół Archiwum i Pamiątek Przeszłości, red. nacz. Dariusz A. Rymar. Wszystkie artykuły ważne i warte przeczytania;

Nowa Marchia – prowincja zapomniana – Ziemia Lubuska – wspólne korzenie nr 12[21], wyd. WiMBP Gorzów Wlkp., red. nacz. Edward Jaworski. Wszystkie artykuły ważne i warte przeczytania;

Rocznik Chojeński, t. 8, wyd. Stowarzyszenie Historyczno-Kulturalne „Terra Incognita” w Chojnie, pod red. Radosława Skryckiego, Numer specjalny – dedykowany prof. Edwardowi Rymarowi z okazji osiemdziesiątych urodzin. Bibliografię prac prof. Rymara przygotowały Grażyna Kostkiewicz-Górska, Danuta Zielińska. Artykuły dotyczą północnej części dawnej Nowej Marchii;

Studia Zachodnie, rocznik Instytutu Historii Uniwersytetu Zielonogórskiego, red. nacz. Robert Skobelski. W 2016 r. ukazały się tom 17 datowany na 2015 rok i tom 18 na 2016. W t. 17 m. in. Paweł Karp: Husycko-polski atak na Nową Marchię – preludium wojny z Zakonem Krzyżackim w 1433 roku. Daniel Koteluk: Biskup gorzowski Teodor Bensch w świetle materiałów źródłowych w latach 1956-1958. Zaś w t. 18

Grzegorz Baziur: Między niemieckim Arnswalde a polskim Choszcznem: Armia Czerwona w Choszcznie i powiecie choszczeńskim. W obu tomach liczne recenzje publikacji polskich i niemieckich dotyczących historii Ziem Zachodnich oraz relacji między Wschodem a Zachodem;

Ziemia Lubuska t. 2, rocznik Muzeum Ziemi Lubuskiej i Towarzystwa Przyjaciół Muzeum, red. nacz. Anitta Maksymowicz. Zawiera m. in.: Andrzej Toczewski: Obóz koncentracyjny i ciężkie więzienie w Słońsku (1933-1945), Sylwester Woźniak: Duchowieństwo greckokatolickie na Ziemi Lubuskiej w latach 1947-1989;

Studia Zielonogórskie t. 21, rocznik Muzeum Ziemi Lubuskiej i Towarzystwa Przyjaciół Muzeum, red. nacz. Andrzej Toczewski. Zawiera m. in: Zbigniew Czarnuch Przejściowy obóz Niemców przesiedlonych z Zielonej Góry do Gorzowa Wlkp. 5.11.1947 – 19.06.1948, Andrzej Toczewski: Przejściowe obozy gestapo w Międzyrzeczu i Skwierzynie (1939-1940);

Lubuskie Materiały Konserwatorskie t. 13, rocznik Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Zielonej Górze, red. nacz. Barbara Bielinis-Kopeć. Zawiera m. in: Kamila Domagalska Wybrane badania i realizacje prac konserwatorskich w zabytkach województwa lubuskiego – przegląd, Marceli Tureczek: Zaginiony średniowieczny dzwon z Lubina w powiecie sulęcińskim odnaleziony w zbiorach Glockenmuseum w Apoldzie (Turyngia), Marceli Tureczek: Późnośredniowieczne dzwony na terenie powiatu słubickiego. Stan zachowania i wybrane problemy konserwatorskie (nie)znanych zabytków ludwisarstwa, Andrzej Kirmiel: Żydzi w Bledzewie;

Adhibenda t. 3, rocznik Archiwum Diecezjalnego w Zielonej Górze, red. nacz. Robert Romuald Kufel. Zawiera m. in: ks. Rafał Mocny Ks. Infułat mgr Zygmunt Szelążek jako rządca Ordynariatu Gorzowskiego w latach 1952-1956, Marceli Tureczek: Zabytkowe dzwony w kościołach Diecezji Zielonogórsko-Gorzowskiej. Uwagi na temat problemów ochrony;

„In Gremium” t. 10, rocznik Instytutu Historii Uniwersytetu Zielonogórskiego, red. nacz. Andrzej Gillmeister. Zawiera m.in.: Kamil Wasilkiewicz: Posiadłości kameralne mistrzów baliwatu brandenburskiego joannitów na obszarze diecezji lubuskiej do końca XV wieku − zarys problematyki, Ewa Nodzyńska Sammlung Ogoleit: Goethe, Faust, Bauer. Zielonogórski fragment kolekcji gorzowskiego księgarza;

Studia Epigraficzne t. 6, periodyk Pracowni Epigraficznej Uniwersytetu Zielonogórskiego, red. nacz. Joachim Zdrenka.

Zielonogórskie Studia Bibliotekoznawcze z. 8, rocznik wydawany przez Wojewódzką i Miejską Bibliotekę Publiczną im. C. Norwida pod red. Andrzeja Bucka, Przemysława Bartkowiaka i Pawła Kalisza. Zawiera m. in.: Krzysztof Wasilewski Od „wyzwolenia od faszyzmu” do „bolszewickiej okupacji”. Kultura pamięci zakończenia drugiej wojny światowej w prasie lubuskiej;

Ziemia Międzyrzecka w przeszłości t. 14[22], wyd. Towarzystwo Historyczne Ziemi Międzyrzeckiej, red. nauk. Agnieszka Indycka, Marceli Tureczek. Zawiera dużo artykułów poświęconych Trzcielowi oraz m. in.: Marceli Tureczek Ad Mestris locum – interpretujemy dalej. Kilka pytań o Winnicę oraz kaplicę Najświętszej Maryi Panny na marginesie dyskusji o kościołach średniowiecznego Międzyrzecza, Ryszard Patorski: Renesansowe polichromie prezbiterium kościoła św. Jana Chrzciciela w Międzyrzeczu – historia odkrycia i konserwacji. Nowym działem jest Słownik biograficzny Ziemi Międzyrzeckiej z 28 biogramami osób zasłużonych dla regionu.

IV Nadodrzańskie Spotkania z Historią, plon zorganizowanej przez gminę czwartej konferencji dotyczącej przeszłości gminy Mieszkowice. Periodyk wydawany pod red. Andrzeja Chludzińskiego. Referaty dotyczą Mieszkowic i terenów nad dolną Odrą.

Stargardia t. 10, rocznik Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Stargardzie, red. nacz. Marcin Majewski. Zawiera m. in: Edward Rymar Kilka rodów rycerskich z pogranicza pomorskiej ziemi stargardzkiej z Nową Marchią w XIII-XVI wieku;

Antea z. 1, Studenckie Zeszyty Naukowe i Artystyczne Uniwersytetu Zielonogórskiego. Zawiera m.in.: Aleksandra Makowicz Historia dziedzictwa niemieckiego w Pszczewie po 1945 roku.

Scriptor Nowy z. 5, periodyk Kół Naukowych Instytutu Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Szczecińskiego. Zawiera m. in.: Agata Przybysz Gorzowskie harcerstwo niepokorne w latach 1980-1989.

Historia miast i gmin, a także kultury

Gorzów Wlkp.

Przeszłość Gorzowa jest tematem wielu artykułów prasowych publikowanych w „Gazecie Lubuskiej”, „Echu Gorzowa”, „Głosie Gorzowa”, „Gazecie Wyborczej” i innych. W 2016 tematykę zdominowała dyskusja o nazwie miasta: z dodatkiem „Wielkopolski”, czy bez, którego obecność wywodzono z historii.

Jedyną książką propagującą przeszłość Gorzowa jest album Roberta Piotrowskiego Od Starego Rynku… czyli rzecz o placach Gorzowa[23]. Trochę mylący jest sam tytuł, bo dopiero na ostatnich stronach książki mowa o dwóch placach, które niegdyś zamykały dawną Richtstrasse, czyli placu Parad i placu Młyńskim. Po wojnie oba zostały zlikwidowane. Stary Rynek został wytyczony w pierwszym założeniu architektonicznym miasta w 1257 roku i wraz z miastem przechodził różne przeobrażenia. Autor rejestruje wszystkie zmiany obficie dokumentując je ilustracjami. Pozycja bardzo przydatna dla miłośników miasta.

Wiele artykułów, a nawet większość książek przygotowywanych zostało z okazji rocznic.

Z okazji 120-lecia wodociągów w Gorzowie i jubileuszu 25-lecia obecnego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji wydano album Gorzowskie wodociągi wczoraj i dziś[24]. Specjaliści znajdą w niej mnóstwo danych technicznych, świadczących o randze firmy, a zwykli mieszkańcy miasta uświadomią sobie, ile trudu musieli włożyć ludzie kilku pokoleń, by woda w kranie była normalnością. Książkę opracował Robert Piotrowski z właściwą sobie dbałością o część ilustracyjną.

W 2016 roku swoje 70-lecie obchodzili: Teatr im. Juliusza Osterwy, Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Zbigniewa Herberta, a także Zespół Szkół Gastronomicznych im. Febronii Gajewskiej-Karamać. Każda z tych instytucji otrzymała książkę. Album z okazji jubileuszu teatru pt. Byliśmy w teatrze[25] przygotowali Krystyna Kamińska i Ireneusz Krzysztof Szmidt. Jest to druga redakcja albumu wydanego w 2006 roku z okazji 60-lecia, ale znacznie rozbudowana, aby objąć wszystkie teatralne zdarzenia z ostatnich dziesięciu lat. Album zawiera blisko 1000 zdjęć z przedstawień i innych teatralnych zdarzeń, w tym wiele w pełnym kolorze.

Jubileusz biblioteki podkreślony został książką Z kart historii...[26] (red. Edward Jaworski, Mariola Merxmüller-Jakubik, Aleksandra Rakoca, Piotr Rozbiegalski, Krzysztof Wasilewski, Marzena Wysocka). O ile książka o teatrze jest monografią tej instytucji, to już sam tytuł książki o bibliotece sugeruje, że w tej dokonano pewnego wyboru informacji i ilustracji. W części tekstowej omówiono funkcjonowanie bibliotek od rodzenia się ich idei w 1898 roku przez kolejne etapy, w polskiej obecności jako biblioteki miejskiej, powiatowej, wojewódzkiej, a obecnie wojewódzkiej i miejskiej. W drugiej części dominują fotografie prezentujące najcenniejsze i najważniejsze eksponaty, zarówno z przeszłości, jak i wydawnictwa bieżące samej biblioteki.

Przepis na szkołę sukcesu[27] to tytuł publikacji z okazji jubileuszu popularnego „Gastronomika”, szkoły, która przechodziła różne przeobrażenia, by – jak dawniej mówiono – szkoły dla kucharek stać się jedną z najbardziej obecnie obleganych.

45-lecie Zamiejscowego Wydziału Kultury Fizycznej w Gorzowie Wlkp.[28] to tytuł książki Tomasza Jurka i Przemysława Pieczyńskiego wydanej przez Zamiejscowy Wydział Kultury Fizycznej poznańskiej AWF. Historia, wspomnienia, zdjęcia.

Zespół Tańca Ludowego „Mali Gorzowiacy” obchodził w 2016 roku zaledwie swoje 35-lecie, ale podkreślił je książką Krystyny Kamińskiej 13 razy wokół równika[29], bo aż taką drogę przejechali młodzi tancerze na festiwale i koncerty na całym świecie.

Dwie wydane w 2016 roku książki są monografiami artystów malarzy. Hanna Ciepiela przedstawia sylwetkę i dorobek artystyczny Bolesława Kowalskiego w albumie zatytułowanym Kowalski[30] a wydanym przez Wojewódzką i Miejską Bibliotekę Publiczną im. Zbigniewa Herberta. Jest to kolejna pozycja w „Kolekcji 750-lecia”. Mogłaby do tej kolekcji wejść książka Gerharda Boese Ernst Henseler (1852-1940): der Maler aus Wepritz an der Warthe : aus seinem Leben, Werkkatalog und Ausstellungen, bo traktuje także o malarzu związanym z Gorzowem, tyle że w czasach niemieckich.

W 2016 roku ukazała się druga część wydawnictwa zatytułowanego Z albumu gorzowian[31] pod red. Zbigniewa Sejwy. Pokazano w nim prywatne zdjęcia mieszkańców miasta, które w miarę upływu lat nabrały wartości historycznej: ukazują nie tylko obraz miasta, ale zajęcia ludzi, ich ubiory, obyczaje, sposoby świętowania itd.

Barlinek

Na łamach „Echa Barlinka” szczegółowo opracowaną historię przemysłu drzewnego w tym mieście publikuje Andrzej Mrowiński.

Chojna

W „Gazecie Chojeńskiej” liczne publikacje historyczne Roberta Ryssa, m. in. historia kościoła Mariackiego, badania archeologiczne w okolicy, cmentarz żydowski.

Dębno

W „Merkuriuszu Dębnowskim” wiele artykułów Edmunda Zioły dotyczących lat wojny na tym terenie, m. in. jeńców francuskich i włoskich, tajemniczych grobów z tego okresu oraz zdarzeń późniejszych, np. życie kulturalne w latach 1945-1952.

Drezdenko

Wokół redakcji „Kwartalnika Drezdeneckiego” zgromadziła się liczna grupa miłośników historii swojego miasta. Należą do niej: Zygmunt Marcinkowski – red. nacz. oraz Lubomir Oleśniewicz, Wiesław Pietruszak, Bogdan Pupel, Witold Zieleniewski i inni. Podejmują rozliczne tematy. W trzech numerach z 2016 roku obszerne wspomnienia Stanisława Kasiniaka Byłem, walczyłem, widziałem i potomnym przekazuję: droga z Bełza do Drezdenka przez Związek Radziecki, Iran, Irak, Palestynę, Egipt, Włochy i Anglię.

Kostrzyn nad Odrą

Tematy historyczne z Kostrzyna często są obecne w „Gazecie Lubuskiej” i w „Głosie Gorzowa”, a pisze o nich Jakub Pikulik. Redakcja miesięcznika „Odkrywca” zorganizowała w Kostrzynie swoją konferencję, na łamach pisma zdała z niej relację, a w następnych numerach często oddaje głos kostrzyńskim historykom prezentującym kolejne odkrycia.

Międzyrzecz

Rocznik „Ziemia Międzyrzecka w przeszłości” prezentuje co roku dorobek badawczy historyków miejscowych, zielonogórskich i poznańskich. Zainteresowanie historią przeszło także na łamy „Powiatowej”, gdzie Grzegorz Urbanek co pół roku publikuje przegląd ciekawych artykułów o regionie. W „Powiatowej” prezentowane były – i będą nadal – sylwetki zasłużonych mieszkańców, które złożyły się na Słownik biograficzny Ziemi Międzyrzeckiej publikowany w roczniku. Spośród innych publikacji warto zwrócić uwagę na artykuł Ewy Wilk Dom dobry, dom zły o historii szpitala psychiatrycznego w Obrzycach (obecnie dzielnica Międzyrzecza) w „Polityce”, nr 48.

Pszczew

Z okazji 30-lecia Pszczewskiego Parku Krajobrazowego wydano pracę zbiorową na temat jego historii i przyrody pod redakcją Piotra Grochowskiego i Leszka Jerzaka. Park ustanowiony w 1986 r. uchwałą WRN w Gorzowie ma powierzchnię 12. 200 ha, a z otuliną 33.080 ha, 40 jezior, 60% powierzchni stanowią lasy. O historii Pszczewa piszą miejscowi: Karolina Korenda – Gojdź (Liceum Ogólnokształcące w Międzychodzie) i Jarosław Szałata (Leśniczówka Pszczew). Przygotowali tekst oryginalny literacko, pełen cytowanych źródeł oraz opowieści o przeszłości, z dodatkiem osobistych sentymentów, które podnoszą wartość materiału. Dalej analiza walorów przyrodniczych. Bardzo ładna książka ze wspaniałymi zdjęciami.

Skwierzyna

Tematyka historyczna związana z tym miastem jest obecna na łamach wydawanej w Międzyrzeczu gazety „Powiatowa”, jako że Skwierzyna znajduje się w tym obszarze. Tu zwraca uwagę artykuł Grzegorza Urbanka Losy dziedzictwa kulturowego w Skwierzynie i okolicach w kontekście 1945 roku oraz pierwszych lat powojennych z nr 2 oraz Waldemara Dramowicza Życie i działalność doktora Metziga, nr 12.

Słubice

Z okazji 25-lecia Collegium Polonicum wydana została dwujęzyczna (polski i niemiecki) książka Eksperyment i wiedza[32], praca zbiorowa pod przew. Stanisława Lorenca. Analizując różne płaszczyzny autorzy podkreślają, że nigdzie w Europie nie ma tak dobrze ze sobą współpracujących uczelni z dwóch państw jak słubickie Collegium Polonicum i Europejski Uniwersytet Viadrina. Wieloletni dyrektor Collegium Krzysztof Wojciechowski pisze: „Collegium Polonicum było tworem w szczerym polu – prawnym, kulturowym, politycznym. Nie było dla niego precedensów, norm, wzorców. Przez pierwszych 10 lat rozwijało się w absolutnej pustce prawnej”. W książce ciekawie pokazany proces budowy dwóch bliskich sobie uczelni. Dużo ilustracji.

Strzelce Krajeńskie

O książce Strzelce Krajeńskie – studia i szkice historyczne była już mowa powyżej. Dobry klimat dla historii w tym mieście udowodniają liczne artykuły zamieszczane przede wszystkim w miejscowym piśmie „Ziemia Strzelecka”. Jak zwykle dużo publikuje Grzegorz Graliński, ale liczba artykułów w 2016 roku przebiła go Agnieszka Kuś, a sekunduje im Katarzyna Waszak. Na łamach pisałam dużo wspomnień z okresu wojny i lat następnych.

Witnica

Drugi numer zapoczątkowanych w 2015 roku „Zeszytów Witnickich”[33] zawiera opowieść o pierwszym bibliotekarzu i twórcy innych placówek kultury Adamie Dekarczyku. Jego sylwetkę bardzo rzetelnie i wnikliwie opracował Władysław Wróblewski. Dekarczyk miał za sobą chlubną kartę z okresu wojny, a w 1945 roku przyjechał do Witnicy z walizką książek, aby otworzyć bibliotekę. Potem rozwijał inne witnickie instytucje kultury, aż nie dotknęły go polityczne szykany. Jego praca popadła w zapomnienie. Dobrze, że jego sylwetka została przywrócona witnickiej społeczności.

Tylko w słowie. Gdzie obraz i dźwięk?

Przedstawiony powyżej przegląd najważniejszych publikacji o historii i społeczeństwie regionu gorzowskiego (mniej więcej w granicach Nowej Marchii) sporządzony został w oparciu o bibliografię opracowaną przez Grażynę Kostkiewicz-Górską i Danutę Zielińską, która publikowana jest na kolejnych stronach Nadwarciańskiego Rocznika. Tam szczegółowe adresy bibliograficzne. Wszystkie te książki i wymienione pisma znajdują się w zbiorach Działu Regionalnego Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Zbigniewa Herberta,

Bibliografia obejmuje także liczne artykuły popularyzujące historię regionu, ważne dla tych, którzy w tej dziedzinie robią pierwsze kroki. Tu trzeba zauważyć cykl publikacji „Gazety Lubuskiej” pt. Szlak skarbów i sekretów historii Ziemi Lubuskiej, z których około połowa dotyczy północnej części naszego województwa.

Powszechne zainteresowanie historią, czego dowodem jest liczba publikacji, przenosi się także na inne media, w tym przede wszystkim na internet. Objęcie ich bibliografią byłoby bardzo trudne, jeśli wręcz niemożliwe. Ku historii skierowanych jest także wiele audycji radiowych, w tym przede wszystkim dłuższych, reportażowych. Niestety, one gromadzone są tylko w archiwum radia, a dotarcie do nich po latach jest bardzo trudne. Mniej, ale także kilka co roku, powstaje filmów w tematycznie związanych z historią regionu. Je także dobrze by było spisywać i gromadzić. Wniosek – przed zainteresowanymi historią regionalną otwierają się nowe pola, a przed instytucjami pracującymi na rzecz regionu – nowe formy dokumentacji.

Krystyna Kamińska

Artykuł opublikowany w „Nadwarciańskim Roczniku Historyczno-Archiwalnym” nr 24, wydawca: Archiwum Państwowe w Gorzowie Wlkp. i Towarzystwo Przyjaciół Archiwum i Pamiątek Przeszłości, Gorzów Wlkp. 2017. Ten oraz wszystkie wcześniejsze „Roczniki” do nabycia w archiwum.

[1] Na stronie interetowej www.echogorzowa.pl prowadzę zakładkę Czytaj ze mną, w której zamieszczane są moje szersze omówienia książek związanych z regionem gorzowskim. Tu podaję tytuł i datę publikacji. Omówienie tej książki nosi tytuł Odkrycia zapisane w niemieckiej prasie, 2017-09-12

[2] O pierwszych męczennikach w źródłach (nie jest dostępna na stronie internetowej)

[3] O Pierwszych Polskich Męczennikach i nie tylko, 2017-08-22

[4] Nowej Marchii słownik geograficzno-historyczny. Dzieło niezwykłe 2017-09-04

[5] Tajemnice templariuszy i joannitów 2017-09-08

[6] Wiek: 700 lat, 2016-06-08

[7] O kościołach z Ośna i Słońska 2017-08-28

[8] Było, ale czy będzie muzeum w Strzelcach Krajeńskich? 2017-01-11

[9] Delikatne dźwięki płynące z dalekiej przeszłości, 2017-01-16

[10] Z landsberskiego punktu widzenia, 2017-06-27

[11] O początkach gorzowskiego szkolnictwa między innymi 2017-09-16

[12] „Kosztowności z landsberskich sejfów” i inne sensacje, 2013-08-13

[13] O pionierach w sutannach, 2016-05-26,

[14] Człowiek bardzo delikatny, pokorny i dobry 2017-09-28

[15] Pamiątka wielkiego wydarzenia, 2016-07-02

[16] Milenijna rywalizacja Kościoła i państwa 2017-09-22

[17] Kto widział i wiedział więcej?, 2016-06-17

[18] Dla Edwarda Dębickiego i innych Cyganów – 2017-09-19

[19] Co nam pozostawili polscy Tatarzy? 2017-06-13

[20] „Nadwarciański Rocznik” – tematy regionalne, 2017-01-05 i „Nadwarciański rocznik” – tematy gorzowskie, 2017-01-03

[21] 10 wykładów na różne tematy, 2017-01-23

[22] O Pierwszych Polskich Męczennikach i nie tylko, 2017-08-22

[23] O Starym Rynku i katedrze sprzed pożaru, 2017-07-16

[24] By woda w kranie była normalnością, 2017-02-14

[25] 998 zdjęć oraz historia słowem na 70-lecie Teatru Osterwy, 2016-04-27

[26]Wizytówka biblioteki z interesującym spojrzeniem na historię, 2016-12-15

[27] Przepis na szkołę sukcesu 2017-12-27

[28] Najstarsza gorzowska uczelnia 2017-06-12

[29] Roześmiani, szczęśliwi, w pięknych ludowych strojach, 2016-06-27

[30] Kowalski. Czy będą następni? 2017-03-01

[31] Gorzowian zdjęcie zbiorowe, 2016-06-13

[32] Sukces w szczerym polu – prawnym, kulturowym, politycznym 2017-09-25

[33] O zapomnianym pionierze z Witnicy, 2016-05-14

Czytaj ze mną

Jaromir

„Pegaz Lubuski” nr 80

Po raz pierwszy zapraszam do czytania „Pegaza Lubuskiego” online, a nie na wydruku. Bo nie ma wydruku, nie było także zwyczajowej promocji numeru z udziałem autorów tekstów i osób zainteresowanych literaturą tworzoną w Gorzowie. Takie czasy. Ale czytać można.