Nowa Marchia widziana z Szamotuł

2014-03-05, Na szlaku

Szamotuły mijamy na kolejowej drodze do Poznania, ciesząc się, że już blisko do celu podróży. Natomiast Klub Regionalistów pojechał do Szamotuł specjalnie, by z perspektywy Wielkopolski popatrzeć na stosunki z Nową Marchią, szczególnie za czasów Jana z Kostrzyna, czyli w okresie renesansu.

Potężny ród Górków

W XVI wieku Wielkopolską trząsł bardzo bogaty ród Górków herbu Łodzia, którego przedstawiciele piastowali najwyższe funkcje państwowe i kościelne w Wielkopolsce. Najważniejsi to wywodzący się z trzech pokoleń: Łukasz II (1482 – 1542), Andrzej (1500 – 1552) oraz bracia: Łukasz III (1533-1573), Andrzej II (1534 – 1583) i Stanisław (1538 – 1592), którzy zmarli bezpotomnie. Ich główną siedzibą był pałac w Poznaniu (obecnie Muzeum Archeologiczne, ul. Wodna 27), ale równie ważny był zamek w Szamotułach, w którym obecnie mieści się Muzeum Zamek Górków. Choć jego kolejni przedstawiciele nie należeli do świetlanych postaci w historii Polski, to jednak kolejni królowie im właśnie dawali dużą samodzielność w sprawowaniu rządów w Wielkopolsce. Wtedy królowie zajmowali się głównie wschodem i południem kraju, wiecznymi wojnami z Turkami i Moskwą, a Wielkopolska ze stabilną granicą nie wymagała szczególnej troski. Mieli więc Górkowie spokój i wolną rękę w rządzeniu. Bo też granica z Rzeszą Niemiecką od czasów Kazimierza Wielkiego nie zmieniała się w większym stopniu aż do 1772 roku, tj. do czasów rozbiorów.

Szamotuły doby renesansu

W sieni muzeum – dawnego zamku Górków prezentowane jest drzewo genealogiczne Szamotulskich i Górków, a także tablica fundacyjna z 1518 roku. Kolejne sale to wnętrza siedziby magnackiej z XVI wieku z wysokiej klasy meblami, przedmiotami dekoracyjnymi i codziennego użytku, bogatymi tkaninami, dywanami, porcelaną chińską i zachodnioeuropejską, zegarami i rzeźbami.

Basztę Halszki wzniesiono wcześniej, bo w XV wieku jako budowlę obronną, ale około 1518 r. przystosowano do celów mieszkalnych. Łukasz III Górka wojewoda poznański, kaliski łęczycki i brzesko-kujawski w 1560 roku wziął za żonę najbogatszą pannę w Rzeczypospolitej – Elżbietę Ostrogską, zwaną w Halszką z Ostroga. Na drugiej kondygnacji baszy znajduje się stosunkowo niewielkie pomieszczenie, w którym 14 lat spędziła nieszczęsna Halszka. Jedni twierdzą, że była więziona tu przez męża, inni, że sama odmówiła współżycia z mężem i odsunęła się od niego do baszty, ale losy tej pięknej i nieszczęśliwej kobiety powinny się doczekać co najmniej serialu telewizyjnego.

Co prawda kościół kolegiacki pw. Matki Boskiej Pocieszenia i św. Stanisława Biskupa też pochodzi z wcześniejszych czasów, ale znacznie rozbudowany został w latach 1513 -1542 staraniem Łukasza II Górki. To najstarszy zabytek Szamotuł, jeden z najbardziej monumentalnych gotyckich zabytków architektury (gotyk nadwiślany) sakralnej w Wielkopolsce. Trzynawowy, bazylikowy, siedmioprzęsłowy o długości 47 m i szerokości 24 m i wysokości nawy głównej 20 metrów, robi duże wrażenie na zwiedzających.

Z renesansem wiąże się także postać Wacława z Szamotuł, kompozytora i poety, uważanego za najwybitniejszego kompozytora polskiego przed Chopinem, a na pewno za najwybitniejszego w epoce odrodzenia. Imię Wacława z Szamotuł nosi koncertowa sala w muzeum z pięknym współczesnym kilimem obrazującym muzy, ale nie ma tam – niestety – nagrań muzyki patrona. Natomiast w mieście zachowano pomnik wzniesiony na cześć tego muzyka. Po zamku i po mieście oprowadzała nas p. Anna Król ciekawie opowiadając i cierpliwie odpowiadając na wszystkie dociekliwe pytania. Dziękujemy.

Górkowie a Jan z Kostrzyna

O międzynarodowych relacjach między Wielkopolską a Nową Marchią opowiadał nam gorzowski historyk, Zbigniew Miler, który – być może – przygotuje na ten temat specjalną publikację. Generalnie relacje między rodem Górków a Janem z Kostrzyna rozgrywały się na trzech płaszczyznach.

Religijnej – Jan z Kostrzyna był wyznawcą protestantyzmu, natomiast Górkowie zawsze sprzyjali ruchom reformacyjnym, niektórzy nawet jawnie opowiadali się za kalwinizmem. Ta wspólnota wyznaniowa pozwalała na przykład na to, że Jan z Kostrzyna zaciągał u Górków wysokie pożyczki, za co jednak sowicie im odpłacał.
Handlowej – Wiek XVI to czas rozwoju folwarków i dużych zysków polskiej szlachty ze sprzedaży zboża na Zachód. Ale żeby sprzedać, trzeba było je tam dostarczyć, a najwygodniejszą drogą do Szczecina były rzeki. Warta płynęła przez Wielkopolskę i przez Nową Marchię, tymczasem Jan a Kostrzyna nakładał coraz to większe podatki i różne restrykcje na przewożących zboże i inne produkty. Wielkopolska szlachta wielokrotnie interweniowała u polskiego króla, żeby Jan odstąpił od nakazu składowania towarów we Frankfurcie, co powodowało, że trzeba było je przewozić z Kostrzyna w górę Odry do Frankfurtu, tam płacić składowe i znów wracać do Kostrzyna. Walkę o wolną żeglugę na Warcie i Odrze zakończono dopiero umową w Trzebiszewie w 1618 r. Jednym z powodów, że tak długo trwał spór było to, że nakazy te ani podatki nie obejmowały towarów będących własnością rodziny Górków.
Granicznej – Co prawda zachodnia granica między Rzeczpospolitą a Rzeszą Niemiecką była stabilna, ale zdarzały się drobne konflikty graniczne. Najważniejszym z nich był spór o 4 wioski w kasztelanii międzyrzeckiej (Boryszyn, Wielowieś, Zarzyń, Templewo) należące do joannitów z Łagowa.

Inne ciekawostki z Szamotuł

Ciekawa jest historia lokalizacji Szamotuł, bo miasto miało aż cztery kolebki. Dopiero w 2006 roku na podstawie zdjęć lotniczych i geofizyki archeolodzy wyznaczyli średniowieczny układ wcześniejszych Szamotuł ok. 2,5 km na północ od obecnego centrum miasta. Makiety starych i nowych Szamotuł można oglądać w muzeum.
W XV i XVI w. w Akademii Krakowskiej studiowało przeszło 110 szamotulan, co świadczy o zamożności i nowoczesności mieszkańców.
W dobie reformacji nastąpił duży napływ innowierców. Znaleźli oni możnych protektorów w dziedzicach Szamotuł. W 1548 r. osiedlili się tu bracia czescy i otworzyli pierwszą w Wielkopolsce drukarnię (1551), z której wychodziły druki dysydenckie w językach czeskim i polskim. Majętni emigranci szkoccy zakładali tu wielkie domy handlowe.
Pod zaborem pruskim szamotulanie zorganizowani w licznych związkach i towarzystwach energicznie przeciwstawiali się zakusom germanizacyjnym. Ośrodkiem życia kulturalnego i towarzyskiego stało się założone w 1838 r. Kasyno Obywatelskie. Z inicjatywy historyka Jędrzeja Moraczewskiego, autora 9-tomowej historii Polski, powstało w 1840 r. Towarzystwo Zbieraczów Starożytności Krajowych, pierwsze w Polsce towarzystwo archeologiczne.
Barokowe obiekty: kościół i klasztor poreformacki pw. Świętego Krzyża wzniesione zostały w latach 1675-1682. Wnętrze jednonawowe o sklepieniu kolebkowym z kaplicą ośmioboczną nakrytą kopuła i latarnią. Wewnątrz jednorodne, rokokowe wyposażenie z lat 1750-1760 z warsztatu Eglauera.
W muzeum prezentowany jest duży zbiór ikon rosyjskich. To jedna z większych kolekcji w Polsce, blisko 1200 ikon drewnianych, metalowych krzyży i tzw. składenów. Szczególnie wysoko ocenia się wartość metaloplastyki staroobrzędowców.
W północno-wschodniej części rynku stoi drewniany krzyż, który ma ciekawą historię: szamotulski stolarz Antoni Śramkiewicz brał czynny udział w powstaniu 1848 r. Ścigany przez żołnierzy pruskich schronił się na wysokim drzewie w parku w Gałowie. Prusacy przeszukiwali park, kilku żołnierzy usiadło pod drzewem, w konarach którego ukrył się stolarz. Ślubował on wtedy, że jeśli ocaleje, postawi drewniany krzyż na rynku w Szamotułach. Po kilku latach tułaczki powrócił do Szamotuł, dziedzic Galowa pozwolił mu ściąć drzewo, na którym znalazł schronienie i Śramkiewicz zrobił z niego krzyż.

Przejeżdżając przez Szamotuły, pomyślcie, że warto tam zatrzymać się, by zobaczyć kawałek historii Wielkopolski.

Krystyna Kamińska

Fot. Jacek Buczyński

Na szlaku

Stary Szwed, Nosferatu i czerwona cegła

Już nie tylko Mostek Świń jest warty tego, aby zajechać do Wismaru. Bo jak już się tam jest, to co kawałek zachwyt. Malutkie miasto nad Morzem Bałtyckim czaruje i uwodzi.