Roślinne alternatywy dla mleka (cz. II)

2024-03-25, Żywienie

Napoje roślinne znajdują zastosowanie w różnych dietach, przykładowo w dietach alternatywnych redukujących masę ciała i eliminacyjnych.

Fot. pixabay.com

Diety alternatywne lub zalecane przez lekarzy praktykujących medycynę alternatywną opierają się na wykluczeniu mleka krów i innych ssaków i/lub ich przetworów. Są to diety takie jak: wegetarianizm i jego odmiany, dieta paleo (Dr L. Cordain), makrobiotyczna, alkaliczna, przeciwzapalna (AID), przeciwgrzybicza (dr W. Crooka).

W dietach redukcyjnych należy wziąć pod uwagę, że zawartość energii w mleku krowim (w zależności od % tłuszczu) jest względnie stała, natomiast jest mniej stała w napojach roślinnych, gdyż pochodzi ona głównie z węglowodanów i cukrów (dodanych), co relatywnie podnosi wartość indeksu glikemicznego (Glycemic Index) i ładunku glikemicznego (Glycemic Load) tych napojów. Najmniej energii mają napój z kasztanów, konopi i kokosowy.

CZYTAJ: Roślinne alternatywy dla mleka (cz. I)

Napoje roślinne stosowane są w dietach eliminacyjnych:

- w alergii na białko mleka (laktoglobulina, kazeina, α-laktoalbumina), która występuje zwykle u dzieci < 3 roku życia. U dorosłych częstość występowania alergii jest znacznie mniejsza.

- w nietolerancji laktozy (pierwotnej hipolaktazji, gdy przyczyną jest niedobór laktazy i jej obniżona aktywność lub wtórnej hipolaktazji, którą mogą wywoływać różne czynniki, m.in. infekcje wirusowe i bakteryjne czy zaostrzenie choroby Leśniowskiego - Crohna, u osób z nieswoistymi stanami zapalnymi jelit (NZJ). Według badań US National Library of Medicine (2020), zmniejszenie trawienia laktozy wystąpiło u 65% światowej populacji. We wschodniej Azji 70–100% ludzi cierpi na nietolerancję laktozy. W hipolaktazji mogą być spożywane różne napoje roślinne, najlepiej wzbogacane w składniki mineralne i witaminy, ale należy zwrócić uwagę na obecne w nich alergeny, np. soja, orzechy.

w celiakii (chorobie trzewnej) możliwe jest spożywania napojów roślinnych wytworzonych z produktów naturalnie bezglutenowych, najlepiej tych wzbogaconych w wapń i o niskim indeksie glikemicznym (GI) i ładunku glikemicznym (GL) takich jak:

napój gryczany, amarantusowy, ryżowy, jaglany, kukurydziany, napoje z orzechów i z nasion lnu,
napoje z roślin strączkowych (sojowy, z białka grochu), sezamowy, z komosy, owsiany certyfikowany.

W przypadku zdiagnozowanych zaburzeń gospodarki węglowodanowej w organizmie (insulinooporność, cukrzyca) spożywanie napojów roślinnych należy rozważyć w zależności od indeksu i ładunku glikemicznego tych produktów. Przykładowo indeks glikemiczny GI dla mleka krowiego = 47 i jest niski, napoju z migdałów = 64 i jest średni, napój z ryżubiałego lub brązowego ma GI=100 i jest wysoki.

U osób z zaburzeniami gospodarki lipidowej w organizmie (dyslipidemią) możliwe jest stosowanie napojów roślinnych ze względu na:

brak cholesterolu w tych napojach,
mniejszą zawartością aminokwasów siarkowych: metioniny i cysteiny w napoju sojowym, (z tych aminokwasów może przy niedoborze w diecie witaminy B₆, B₉ i B₁₂ powstawać miażdzycotwórcza homocysteina),
obecność kwasu α-linolowego (ALA C18:3 n-3), np. w mleku konopnym wynosi 0,4 g 100ml, co pokrywa około 25% zalecanego dziennego zapotrzebowania (RDA),
obecność w napoju kokosowym średniołańcuchowych triacylogliceroli; wykazano ich korzystny wpływ na stężenie we krwi cholesterolu frakcji HDL-C i LDL-C, masę ciała, obwód talii, wrażliwość na insulinę, redukcję ogólnej otyłości. Spożycie przez dorosłe osoby (18-57 lat) przez 8 tygodni już 200ml owsianki z napojem kokosowym spowodowało obniżenie stężenia we krwi LDL-C i zwiększenie HDL-C, natomiast kasza z napojem sojowym tylko u osób z wyjściowym podwyższonym stężeniem LDL-C.
większą zwartość kwasów tłuszczowych wielonienasyconych PUFA (napoje z migdałów, nerkowców, orzechów laskowych, arachidowych oraz z soi),
obecność witaminy E, jako przeciwulteniacza niwelującego wolne rodniki; np. w mleku migdałowym jest 6,33 mg w 100ml, co w 63,3-79% pokrywa zapotrzebowanie (8-10 mg) dla osoby dorosłej.
obecność błonnika rozpuszczalnego (napój z nerkowca, sojowy, owsiany), szczególnie β-glukanu.

Wykazano, że β-glukany spożywane w ilości 2,9g lub więcej dziennie obniżają stężenie cholesterolu LDL –C we krwi. Spożycie 750 ml dziennie mleka owsianego o zawartości β-glukanu 0,5g/100g obniża stężenie cholesterolu LDL-C we krwi. (…)

obecność fitosteroli glikozydowych (w napoju z ryżu, soi, orzechów nerkowca, migdałów i owsianym), które wpływają na obniżenie stężenia we krwi cholesterolu całkowitego (TC) i LDL-C.

Możliwym jest spożywanie napoju sojowego w profilaktyce i dietoterapii osteoporozy.

W profilaktyce i dietoterapii osteoporozy spożywane napoje roślinne powinny być wzbogacane w wapń, ale bez dodatku fosforanów (E 338 - E 452), które w żołądku tworzą kompleksy z wapniem zmniejszając jego wchłanianie i zwiększając wydalanie z kałem.Fosforany redukują nerkową syntezę witaminy D₃, oraz obniżają wchłanianie magnezu (Mg) (…). Natomiast nie jest wskazane spożywanie napojów z ziaren zbóż, gdyż mogą zawierać kwas fitynowy ograniczający biodostępność wapnia i magnezu. Również zasadnym byłoby wybieranie tych napojów roślinnych o niskiej zawartości soli, gdyż wzrost spożycia sodu (Na) o 1g powoduje wzrost wydalania wapnia o 20-40 mg z moczem, co może spowodować utratę 1% masy kostnej niezależnie od innych czynników.Spożycie napojów roślinnych znajduje uzasadnienie w dietoterapii trądziku pospolitego. Składnikiem mleka krowiego, w największym stopniu stymulującym jednostkę włosowo-łojową, jest insulinopodobny czynnik wzrostu (IGF-1), którego stężenie we krwi zmienia się w zależności od nasilenia trądziku. Jego stężenie we krwi wzrasta w okresie dojrzewania pod wpływem hormonu wzrostu (GH) i dodatnio koreluje z przebiegiem klinicznym trądziku. Spożycie mleka krowiego może zmieniać stężenie we krwi IGF-I oraz stężenie globuliny wiążącej hormony płciowe (SHBG), odpowiadające za występowanie trądziku.Natomiast napoje roślinne są dobrym zamiennikiem mleka, gdyż nie zawierają IGF-1, jednak należy wybierać te o niskiej zawartości węglowodanów, zawierające błonnik, związki antyoksydacyjne (selen, witamina E), kwas linolowy ALA (C18:3 n-3) takie jak: napój lniany, gryczany, konopny, z komosy.

Napoje roślinne mogą być również spożywane w profilaktyce i dietoterapii chorób neurodegeneracyjnych. Obecne w napojach roślinnych (z orzechów i nasion) kwasy tłuszczowe nienasycone: kwas oleinowy, kwas linolowy i kwas α-linolenowy, mają pozytywny wpływ na chorobę Alzheimera. (…) W korze czołowej i hipokampie pacjentów z chorobą Alzheimera wykryto niedobór kwasu oleinowego. Kwas ten hamuje aktywność endopeptydazy prolilowej, która wykazuje zwiększoną aktywność w mózgach pacjentów z chorobą Alzheimera.

Biorąc uwagę niemowlęta i dzieci to zgodnie ze Stanowiskiem Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci z 2021 roślinne napoje chociaż są bardzo popularne, nie pokrywają podstawowego zapotrzebowania dziecka w 1 roku życia na składniki odżywcze, dlatego nie mogą stanowić alternatywy dla preparatów mleka modyfikowanego lub preparatów mlekozastępczych. Autorzy stanowiska Komitetu ds. Żywienia NASPGHAN zwracają uwagę na udokumentowane negatywne skutki niewłaściwego wprowadzania niektórych napojów roślinnych do diety małego dziecka, obejmujące m.in. brak odpowiedniego przyrostu masy i długości/wysokości ciała, niedożywienie i ryzyko niedoborów składników odżywczych, w tym ryzyko niedokrwistości z niedoboru żelaza, krzywicy, zaburzeń elektrolitowych i kamicy nerkowej. Alternatywę dla mleka matki mogą stanowić jedynie zalecane preparaty przeznaczone do żywienia niemowląt. Napoje pochodzenia roślinnego nie są równoważnym źródłem składników odżywczych niezbędnych do prawidłowego rozwoju dzieci w 1. r.ż. Napojów roślinnych, nawet wzbogaconych o odpowiednią ilość mikroelementów, nie należy traktować jako równoważnych odżywczo dla mleka kobiecego czy krowiego modyfikowanego z uwagi na odmienną biodostępność składników mineralnych z produktów wzbogacanych. Biodostępność wapnia w napojach roślinnych dodatkowo ogranicza niekorzystny stosunek wapnia do fosforu, mała zawartość białka, brak laktozy i witaminy C, wysokie pH napojów oraz obecność fitynianów w napojach bazujących na zbożach i roślinach strączkowych. Do napojów roślinnych dodaje się także substancje słodzące, takie jak fruktoza, syrop winogronowy (mieszanina glukozy i fruktozy) oraz syrop z agawy (bogate źródło fruktozy), które nie są zalecane u niemowląt. Ze względu na dużą zawartość fruktozy mogą zwiększać ryzyko nadwagi, otyłości oraz próchnicy.

W badaniach przeprowadzonych wśród 5034 zdrowych kanadyjskich dzieci w wieku od 24 do 72 miesięcy, wykazano, że spożycie 1 szklanki dziennie (250 ml) napoju roślinnego (sojowego, owsianego, ryżowego) wiązało się z ich niższym wzrostem o 0,4 cm, a spożycie 3 szklanek dziennie aż o 1,5 cm, w porównaniu do rówieśników spożywających 3 szklanki mleka krowiego dziennie. Tłumaczono to występowaniem w mleku krowim nie tylko białka (kazeiny, serwatki), ale IGF-1 (insulinopodobnego czynnika wzrostu), które przyczyniają się do wzrostu. Ponadto białko mleka krowiego stymuluje stężenie IGF-1 w surowicy, które może zwiększać wzrost poprzez oś hormonu wzrostu (GH) - IGF-1, promującą wzrost komórek w kościach i innych tkankach ciała. 2 szklanki mleka krowiego zawiera 16g białka, co stanowi 70% dziennego zapotrzebowania na białko dla dzieci w wieku 3 lat, natomiast 2 szklanki napoju migdałowego zawierają 4g białka, co stanowi zaledwie 25% dziennego zapotrzebowania na białko dla dzieci w tym wieku.

Podsumowanie:

(…)Zastąpienie mleka napojami roślinnymi prowadzi do zmniejszenia spożycia białka, niektórych witamin i składników mineralnych (wapnia) oraz do zwiększenia spożycia dodanej soli i cukrów.(…)
Niezbilansowane aminokwasowo napoje roślinne można łączyć np. te na bazie zbóż z tymi na bazie nasion roślin strączkowymi (np.soczewicą), aby wzajemnie się uzupełniały (w lizynę, izoleucynę i metioninę).(…)
Należy edukować rodziców/opiekunów dzieci, że napoje pochodzenia roślinnego nie są równoważnym źródłem składników odżywczych niezbędnych do prawidłowego rozwoju dzieci w 1 roku życia.
Zastąpienie mleka napojami roślinnymi może zarówno u dzieci, jak i osób starszych powodować niedobory żywieniowe, dlatego należy ich dietę uzupełniać innymi źródłami składników odżywczych.(…)

dr hab. inż. Zuzanna Goluch, prof. UEW

Katedra Technologii Żywności i Żywienia

Wydział Inżynierii Produkcji

Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu